Κριτική για "Αγαθά στοιχειά" Από την Ειρήνη Μπόμπολη, φιλόλογο, συγγραφέα - ποιήτρια, (6-1-2023)   Δημοσιεύτηκε: Με ανοιχτά βιβλία: Οι φίλοι διαβάζουν και μοιράζονται μαζί μας (meanoihtavivlia.blogspot.com) (12-1-2023) Προσωπική σελίδα μου στο fb, 12-1-2023 Εφημερίδα "ΗΧΩ της Άρτας", 13-1-2023, σ. 1. Περιοδικό "Τζουμερκιώτικα Χρονικά, τ. 24, Καλοκαίρι 2023, σ. 322-325.      Ο «φυσικός άνθρωπος»    Ειρήνη Μπόμπολη, για το βιβλίο της Π. Λάμπρη «Αγαθά στοιχειά»    Ένας ύμνος στον φυσικό άνθρωπο, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί  το πόνημα των διηγημάτων «αγαθά στοιχειά» της ηπειρώτισσας φιλολόγου και λογοτέχνιδας, Παναγιώτας Λάμπρη. Δεκατέσσερις ιστορίες, ευσύνοπτα διηγήματα ή, αλλιώς, μικρογραφίες της καθημερινής ζωής, συναποτελούν το corpus  του συγκεκριμένου έργου της.    Το καθένα από τα μικρά διηγήματα της συγγραφέως φέρει ως τίτλο το όνομα μιας γυναίκας- πρωταγωνίστριας, κατά κάποιον τρόπο. Ουσιαστικά το όνομά της  σφραγίζει τη συγκεκριμένη ιστορία. Δεκατέσσερα γυναικεία ονόματα, δεκατέσσερις ιστορίες μιας αγροτικής κοινωνίας στα μέσα του εικοστού αιώνα, στην μετεμφυλιακή Ήπειρο. Λάμπρω, Χρύσω, Πανάγιω, Λένη, Όλγα, Μαριάννα κλπ. Ανάμεσά τους η θρυλική Θανάσω που  κάνοντας πράξη «»Τὸν ἄρτον ἡμῶν τὸν ἐπιούσιον δὸς ἡμῖν σήμερον. ή το «»,Ἐμβλέψατε εις τα πετεινά του ουρανού»,καταφέρνει με τον τρόπο μιας αφανούς επαιτείας να επιβιώνει η ίδια και να συντηρεί ταυτόχρονα  και τον άντρα της.    Αξιοθαύμαστο το λαογραφικό υλικό που κατακλύζει κάθε γραμμή των ιστοριών αυτών. Καθημερινές συνήθειες, γιορτές, γάμοι, γεννήσεις, θάνατοι, συγγενικοί δεσμοί, σχέσεις των συγχωριανών, επαγγέλματα,  παράπονα, παρεξηγήσεις, εξομολογήσεις, παραμύθια, και όσα θα μπορούσαν να συμβαίνουν σε μια  μικρή κοινωνία.    Οι περιγραφές σύντομες και δυνατές υποτάσσονται σε μια πυκνή και ρέουσα αφαιρετική αφήγηση με λόγο άμεσο, κοφτό και διανθισμένο τόσο με λεξιλόγιο ντοπιολαλιάς, όσο και περισσότερο λόγιο στις παρεμβάσεις του παντογνώστη  αφηγητή. Οι διάλογοι μικρής διάρκειας, φωτίζουν τους ευγενείς. σε μεγάλο βαθμό, χαρακτήρες των γυναικών και άλλων ηρώων της.    Το αξιοθαύμαστο όμως στοιχείο του έργου, «αγαθά στοιχειά», της Παναγιώτας Λάμπρη είναι ο τρόπος που οι ηρωίδες της κυρίως αλλά και οι λιγοστοί ήρωες βιώνουν τις καταστάσεις που τους συμβαίνουν καθώς και το πώς τις αντιμετωπίζουν και  τις «διαχειρίζονται».  Εδώ παρατηρούμε το μεγαλείο του φυσικού ανθρώπου να δέχεται τη ζωή σχεδόν, όπως έρχεται, με νηφαλιότητα και καρτερία,  όχι όμως με μοιρολατρία. Οι ήρωες ενσαρκώνουν ρόλους φυσικούς και πορεύονται όπως το φυσικό κάλεσμα της ζωής ορίζει, σχεδόν δίχως διαμαρτυρία. Αναλαμβάνουν να επιτελέσουν δύσκολα «έργα» και κάποιες φορές μη αποδεκτά, ακόμα και σήμερα.    Άνθρωπος και φύση συνυπάρχουν και αλληλοσυμπληρώνονται σε σχέση αδιάσπαστη.  Η ιστορία της μαίας Φανής που ξεγεννάει την αγελάδα- Μελίσσω είναι συγκλονιστική. Σήμερα ένα τέτοιο γεγονός θα γινόταν «θέμα» και θέαμα, ακατανόητο σε  πολλούς, στα δελτία ειδήσεων και social media,  ενώ έναν αιώνα πριν σε μια άγονη επαρχία, μακριά και από τον θεό, ήταν κάτι φυσιολογικό που έπρεπε να γίνει. Θέμα  πολυήμερου αναμασήματος από τα  «μέσα» θα γινόταν  η επίσης συγκλονιστική σκηνή όπου τα γεννητούρια συμβαίνουν στο ίδιο, ένα και μοναδικό  δωμάτιο που κοιμάται η υπόλοιπη οικογένεια, αλλά και ο φιλοξενούμενος εκείνης της βραδιάς.     Εκεί στην αγροτική αυτή κοινωνία όλα αυτά απέρρεαν  χωρίς κόπο από το φυσικό και εθιμικό δίκαιο που τακτοποιούσε τις εκεί καταστάσεις. Στην ουσία τα «αγαθά στοιχειά» είναι ένα πόνημα επαναστατικής πνοής, αν όντως θέλουμε να συνταχτούμε με την αυθεντική πλευρά της ζωής και όχι με τις κατασκευασμένες συμβάσεις του σύγχρονου αστικού πολιτισμού.    Πρέπει να τονιστεί πως η συγγραφέας, Παναγιώτα Λάμπρη, θέτει την αφηγηματική ματιά από το πρίσμα της «παραδείσου» που έχει η ανθρώπινη οντότητα μέσα της και όχι της «κόλασης». Αυτό δε σημαίνει πως όλα είναι αγγελικά σε μια τέτοια κοινωνία, τουναντίον μάλιστα, αλλά δεν είναι αυτό που απασχολεί τη συγγραφέα, παρά η αυθεντικότητα, η πηγαία καλοσύνη και η ευγένεια των χαρακτήρων. Ακόμα και φρικτές  πράξεις, όπως ο θάνατος της Ευανθίας, από τον αδελφό της για λόγους τιμής, δίνεται με τέτοιον τρόπο, ώστε ο φονιάς να εξιλεώνεται στη συνείδησή μας γιατί φαίνεται να δρα ως θύμα μιας αυστηρής και απαράβατης  εθιμικής εντολής.    Φανερά η συγγραφέας λειτουργεί και γράφει κάτω από την επήρεια νοσταλγικής μέθης. Δεν φαίνεται βέβαια να επιθυμεί μια επιστροφή σε μορφές ζωής ανύπαρκτης πια, αλλά οι βιωματικοί της θησαυροί γίνονται μέσω της γραφής της γέφυρες  με τους αναγνώστες, τους οποίους μυεί κυριολεκτικά σε  «μια άλλη ζωή». Είναι βέβαιο ότι το φίλτρο του χρόνου εξωραΐζει τις σκέψεις μας και τα βιώματά μας και η προσέγγισή τους παίρνει τον χαρακτήρα ρομαντικής επιθυμίας του αδυνάτου.    Τι κι αν οι ηρωίδες της δεν ξέρουν γράμματα. Ξέρουν όμως πολύ σοφά να μετρούν τον χρόνο στα χέρια τους. Στους κόμπους, στους ρόζους, στα στίγματα, στις φλέβες που κουβαλούν τη μνήμη μιας ζωής. Όσα παιδιά μεγάλωσαν, όσα ζώα φρόντισαν, όσους ανθρώπους φρόντισαν, όσα φαγητά μαγείρεψαν, όσα πλεχτά ή υφαντά έκαμαν αυτά τα ευλογημένα χέρια, θυμίζοντας εδώ το αντίστοιχο ποίημα του Μιχάλη Γκανά. Στην «Πανάγιω» η Ανθούλα παρατηρεί τα «διάφανα χέρια της γιαγιάς. . . που οι φλέβες τους έμοιαζαν με διακλαδώσεις ποταμών των οποίων οι πηγές και οι εκβολές είναι αόρατες . .»    Συγχαρητήρια στην Παναγιώτα Λάμπρη και καλοτάξιδο το βιβλίο της! Είναι βέβαιο πως η ανάγνωσή του θα σας μαγέψει.    Η Ειρήνη Μπόμπολη είναι φιλόλογος, συγγραφέας - ποιήτρια.      Σημείωση: Το ανωτέρω κείμενο, εμπλουτισμένο και με παρεμβολή αποσπασμάτων του βιβλίου αποτέλεσε εισήγηση της συντάκτριάς του κατά την παροουσίασή του, στις 8-3-2023: http://users.sch.gr/panlampri/Ekdilosis25.html Στη συνέχεια, το κείμενο:    Σίγουρα μέσω των φεμινιστικών κινημάτων και των αγώνων γενικότερα της γυναίκας έχουν υπάρξει κατακτήσεις και ελευθερίες. Όμως αν σκεφτεί κανείς  διαβάζοντας το βιβλίο της Παναγιώτας, τι πραγματικά και επί της ουσίας άλλαξε από τότε, στη μοίρα της γυναίκας, από την εποχή των γιαγιάδων μας και των μανάδων μας, η απάντηση θέλει πολύ σκέψη. Γιατί και τότε οι γυναίκες μιας αγροτικής κοινωνίας είχαν πολλαπλούς ρόλους να επιτελέσουν και παράλληλα δεν έχαναν την φυσική τους ιδιότητα της θηλυκότητας και του ερωτισμού με όποιες συνέπειες είχε αυτό σε κοινωνίες κλειστές και δύσκολες.    Ένας ύμνος στον φυσικό άνθρωπο, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί  το πόνημα των διηγημάτων «αγαθά στοιχειά» της ηπειρώτισσας φιλολόγου και λογοτέχνιδας, Παναγιώτας Λάμπρη. Δεκατέσσερις ιστορίες, ευσύνοπτα διηγήματα ή, αλλιώς, μικρογραφίες της καθημερινής ζωής, συναποτελούν το corpus  του συγκεκριμένου έργου της.    Ο τίτλος του έργου «Αγαθά στοιχειά» της Π. Λάμπρη μπορεί να διαβαστεί, αλλά και να βιωθεί ποικιλοτρόπως. Το επίθετο αγαθός  αρχικά δε δηλώνει μόνο ένα πράγμα και δε δηλώνει μόνο το προφανές, δηλαδή αγνά στοιχειά, αθώες, απονήρευτες υπάρξεις, οντότητες..Εάν τον προσεγγίσουμε με την αρχαιοελληνική σημασία θα μπορούσε να δηλώσει τον γενναίο ψυχικά άνθρωπο, αλλά και τον άνθρωπο που πίστευε στις σωματικές του δυνάμεις. Τον κραταιό. Επίσης τον ηθικά δοκιμασμένο, τον τραγικό άνθρωπο που βιώνει τα λάθη του με καρτερία και τιμωρείται ή αθωώνεται ,όπως ο φυσικός νόμος ορίζει. Το αγαθός εδώ λειτουργεί περισσότερο με την έννοια του φυσικός. Ή καλύτερα με τη σημασία: αυτός που είναι.    Όσο για τη λέξη στοιχειά νομίζω ότι είμαστε κοντά στη λέξη , υπάρξεις, οντότητες, ή και σκιές ή ξωθιές όπως αναφέρει η συγγραφέας.  Κάτι ανάμεσα στο υπάρχω και δεν υπάρχω. Ανάμεσα στο πραγματικό και στο μη πραγματικό. Αυτά τα αγαθά στοιχειά που είναι γυναίκες ζουν δίπλα στους άντρες και παρόλο που η εποχή είναι λίαν ανδροκρατική, οι γυναίκες αυτές που είναι αντιπροσωπευτικά δείγματα πολλών γυναικών της εποχής , γεννήματα του τόπου και των συνθηκών, καταφέρνουν να δημιουργήσουν έναν συνταρακτικό δικό τους κόσμο για τον οποίο οι άνδρες τις πιο πολλές φορές είναι βαθιά ανυποψίαστοι.    Αυτόν τον κόσμο η Γιώτα η Λάμπρη τον καταγράφει σε 14 ιστορίες με τρόπο που θυμίζει ασπρόμαυρα σύντομα κινηματογραφικά πλάνα. Όπως επισημαίνει η ίδια η δημιουργός το βιβλίο αφιερώνεται  «Στην αείμνηστη μητέρα της και στις άλλες αγρότισσες μανάδες, τις αγαθοδαίμονες της Ρωμιοσύνης, με ευγνωμοσύνη».    Το καθένα από τα μικρά διηγήματα της συγγραφέως φέρει ως τίτλο το όνομα μιας γυναίκας- πρωταγωνίστριας, κατά κάποιον τρόπο. Ουσιαστικά το όνομά της  σφραγίζει τη συγκεκριμένη ιστορία. Δεκατέσσερα γυναικεία ονόματα, δεκατέσσερις ιστορίες μιας αγροτικής κοινωνίας στα μέσα του εικοστού αιώνα, στην μετεμφυλιακή Ήπειρο. Λάμπρω, Χρύσα, Πανάγιω, Λένη, Όλγα, Μαριάννα κλπ. Ανάμεσά τους η θρυλική Θανάσω που  κάνοντας πράξη «Τὸν ἄρτον ἡμῶν τὸν ἐπιούσιον δὸς ἡμῖν σήμερον». ή το «,Ἐμβλέψατε εις τα πετεινά του ουρανού»,καταφέρνει με τον τρόπο μιας αφανούς επαιτείας να επιβιώνει η ίδια και να συντηρεί ταυτόχρονα  και τον άντρα της .    Αξιοθαύμαστο το λαογραφικό υλικό που κατακλύζει κάθε γραμμή των ιστοριών αυτών. Καθημερινές συνήθειες, γιορτές, γάμοι, γεννήσεις, θάνατοι, συγγενικοί δεσμοί, σχέσεις των συγχωριανών, επαγγέλματα,  παράπονα, παρεξηγήσεις, εξομολογήσεις, παραμύθια, και όσα θα μπορούσαν να συμβαίνουν σε μια  μικρή κοινωνία.    Οι περιγραφές σύντομες και δυνατές υποτάσσονται σε μια πυκνή και ρέουσα αφαιρετική αφήγηση με λόγο άμεσο, κοφτό και διανθισμένο τόσο με λεξιλόγιο ντοπιολαλιάς, όσο και περισσότερο λόγιο στις παρεμβάσεις του παντογνώστη  αφηγητή. Οι διάλογοι μικρής διάρκειας, φωτίζουν τους ευγενείς. σε μεγάλο βαθμό, χαρακτήρες των γυναικών και άλλων ηρώων της.    Το αξιοθαύμαστο όμως στοιχείο του έργου, «αγαθά στοιχειά», της Παναγιώτας Λάμπρη είναι ο τρόπος που οι ηρωίδες της κυρίως αλλά και οι λιγοστοί ήρωες βιώνουν τις καταστάσεις που τους συμβαίνουν καθώς και το πώς τις αντιμετωπίζουν και  τις «διαχειρίζονται».  Εδώ παρατηρούμε το μεγαλείο του φυσικού ανθρώπου να δέχεται τη ζωή σχεδόν, όπως έρχεται, με νηφαλιότητα και καρτερία,  όχι όμως με μοιρολατρία. Οι ήρωες ενσαρκώνουν ρόλους φυσικούς και πορεύονται όπως το φυσικό κάλεσμα της ζωής ορίζει, σχεδόν δίχως διαμαρτυρία. Αναλαμβάνουν να επιτελέσουν δύσκολα «έργα» και κάποιες φορές μη αποδεκτά, ακόμα και σήμερα.    Άνθρωπος και φύση συνυπάρχουν και αλληλοσυμπληρώνονται σε σχέση αδιάσπαστη.  Η ιστορία της «Χρύσας», όπου η μαία, η Φανή ξεγεννάει την αγελάδα- Μελίσσω είναι συγκλονιστική. Σήμερα ένα τέτοιο γεγονός θα γινόταν «θέμα» και θέαμα, ακατανόητο σε  πολλούς, στα δελτία ειδήσεων και social media ,  ενώ έναν αιώνα πριν σε μια άγονη επαρχία, μακριά και από τον θεό, ήταν κάτι φυσιολογικό που απλά έπρεπε να γίνει. Θέμα, επίσης ,  πολυήμερου αναμασήματος από τα  «μέσα» θα γινόταν  η επίσης συγκλονιστική σκηνή όπου τα γεννητούρια της μικρής Αλεξάνδρας  συμβαίνουν στο ίδιο, ένα και μοναδικό  δωμάτιο που κοιμάται η υπόλοιπη οικογένεια, αλλά και ο φιλοξενούμενος εκείνης της βραδιάς. Έτσι η μοίρα του ήταν και να την παντρευτεί.    Εκεί στην αγροτική αυτή κοινωνία όλα αυτά απέρρεαν  χωρίς κόπο από το φυσικό και εθιμικό δίκαιο που τακτοποιούσε τις εκεί καταστάσεις. Στην ουσία τα «αγαθά στοιχειά» είναι ένα πόνημα επαναστατικής πνοής, αν όντως θέλουμε να συνταχτούμε με την αυθεντική πλευρά της ζωής και όχι με τις κατασκευασμένες συμβάσεις του σύγχρονου αστικού πολιτισμού.    Πρέπει να τονιστεί πως η συγγραφέας, Παναγιώτα Λάμπρη, θέτει την αφηγηματική ματιά από το πρίσμα της «παραδείσου» που έχει η ανθρώπινη οντότητα μέσα της και όχι της «κόλασης» . Αυτό δε σημαίνει πως όλα είναι αγγελικά σε μια τέτοια κοινωνία, τουναντίον μάλιστα, αλλά δεν είναι αυτό που απασχολεί τη συγγραφέα, παρά η αυθεντικότητα , η πηγαία καλοσύνη και η ευγένεια των χαρακτήρων. Ακόμα και φρικτές  πράξεις , όπως ο θάνατος της Ευανθίας, από τον αδελφό της για λόγους τιμής, δίνεται με τέτοιον τρόπο , ώστε ο φονιάς να εξιλεώνεται στη συνείδησή μας γιατί φαίνεται να δρα ως θύμα μιας αυστηρής και απαράβατης  εθιμικής εντολής .    Φανερά η συγγραφέας λειτουργεί και γράφει κάτω από την επήρεια νοσταλγικής μέθης . Δεν φαίνεται βέβαια να επιθυμεί μια επιστροφή σε μορφές ζωής ανύπαρκτης πια, αλλά οι βιωματικοί της θησαυροί γίνονται μέσω της γραφής της γέφυρες  με τους αναγνώστες , τους οποίους μυεί κυριολεκτικά σε  « μια άλλη ζωή» . Είναι βέβαιο ότι το φίλτρο του χρόνου εξωραΐζει τις σκέψεις μας και τα βιώματά μας και η προσέγγισή τους παίρνει τον χαρακτήρα ρομαντικής επιθυμίας του αδυνάτου.    Τι κι αν οι ηρωίδες της δεν ξέρουν γράμματα. Ξέρουν όμως πολύ σοφά να μετρούν τον χρόνο στα χέρια τους . Στους κόμπους, στους ρόζους, στα στίγματα, στις φλέβες που κουβαλούν τη μνήμη μιας ζωής. Όσα παιδιά μεγάλωσαν , όσα ζώα φρόντισαν, όσους ανθρώπους φρόντισαν, όσα φαγητά μαγείρεψαν, όσα πλεχτά ή υφαντά έκαμαν αυτά τα ευλογημένα χέρια, θυμίζοντας εδώ το αντίστοιχο ποίημα του Μιχάλη Γκανά. Στην «Πανάγιω» η Ανθούλα παρατηρεί τα «διάφανα χέρια της γιαγιάς. . . που οι φλέβες τους έμοιαζαν με διακλαδώσεις ποταμών των οποίων οι πηγές και οι εκβολές είναι αόρατες . .»    Τελειώνοντας ήθελα να πω πως η παράθεση λαογραφικών στοιχείων στα διηγήματα, πλήθος λαογραφικών στοιχείων, φαίνεται να είναι απαραίτητη , όχι μόνο για τα ίδια τα ανεκτίμητα στοιχεία , αλλά για μια νατουραλιστική ανάγνωση του έργου , δηλαδή είναι  ένας τρόπος  να ιδωθούν οι χαρακτήρες μέσα από την εγκάρσια ανατομία της εκεί και τότε κοινωνίας, ώστε να τοποθετηθούν στην πραγματική τους διάσταση. Είναι γεννήματα της κοινωνίας και μέσα από αυτή και σε αυτή ενοχοποιούνται, σφάλλουν και αθωώνονται. Η λαογραφία είναι εξαιρετική ,λεπτομερής και άκρως διαφωτιστική.    Η Παναγιώτα Λάμπρη υπηρετεί το εγχειρημά της αυτό με γλώσσα απλή, κοφτή, απαλλαγμένη τελείως από συναισθηματισμούς. Θα έλεγα πως η γλώσσα της έχει μια φυσική αυστηρότητα, η οποία συνάδει με την όλη πρόθεση του έργου της. Παρόλο το νατουραλιστικό πλαίσιο που πλέκει αριστοτεχνικά, η συγγραφέας δεν μπορεί να κρύψει τον θαυμασμό για τα «αγαθά στοιχειά» της, την πίστη της ότι η τότε κοινωνία είχε αξίες σταθερές και βαθιά ανθρώπινες και φυσικά κάνει  έκδηλη τη νοσταλγία της για εκείνη την εποχή. Και όπως γνωρίζουμε η νοσταλγία για έναν κόσμο πιο φυσικό και αληθινό που προϋπήρξε, έχει να κάνει πέρα από τα προσωπικά βιώματα και με την άρνηση της εποχής μας να ρίξει φως αισιοδοξίας στα μελλοντικά βήματά μας.    Συγχαρητήρια στην Παναγιώτα Λάμπρη και καλοτάξιδο το βιβλίο της! Είναι βέβαιο πως η ανάγνωσή του θα σας μαγέψει.